Auteur: Rik Kuiper

Hij voerde haar de statige kamer van de directeur binnen, waar Dikken wel vaker spreekt met mensen die documenten uit de Tweede Wereldoorlog willen overdragen aan het NIOD, het instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. Daar namen ze plaats aan de ovalen tafel.

De vrouw haalde een pakket uit de plastic tas. Ze verwijderde het krantenpapier en legde een fletse aquarel voor zich neer in een donkerbruine lijst. Repen plakband hielden het hout bij elkaar.

Vanwege die lijst had haar vader dit kunstwerk gekocht, vertelde ze, tientallen jaren geleden, op een postzegel- en muntenmarkt in de buurt van Utrecht. Hij had er 75 cent voor neergelegd en kwam er thuis pas achter wat hij aangeschaft had. Daarna legde hij het ding in de kelder, om er nooit meer naar om te kijken.

De vrouw had het werk al aan twee veilinghuizen aangeboden, maar die waren niet bereid het te verkopen – vermoedelijk omdat ze bang waren hun naam te grabbel te gooien. Daarom was ze nu hier.

Ook een Hitler aan de muur?

Ook een Hitler aan de muur? Regelmatig komen er werken van de Führer beschikbaar. Zo verkocht veilinghuis Weilder in Neurenberg in 2015 bijvoorbeeld veertien schilderijen en aquarellen van Hitler voor een totaalbedrag van 400 duizend euro. Het duurste werk, een afbeelding van Slot Neuschwanstein, ging voor een ton naar een Chinese koper.
Eerder verkocht hetzelfde veilinghuis een aquarel waarop het oude raadhuis van München te zien was voor 130 duizend euro – naar verluidt aan een koper uit het Midden-Oosten. Ook op internet zijn werken van de Führer te vinden. Wie zoekt op de website invaluable.com vindt bijvoorbeeld een aquarel van een straatbeeld in Leopoldstadt, aangeboden door een veilinghuis in Berlijn. Bieden kan vanaf 20 duizend euro.
Er is ook kritiek op de handel in Hitlers. Want is het wel oké om geld te verdienen aan kunstwerken gemaakt door een man die miljoenen mensen heeft laten vermoorden? Veilinghuis Weilder spreekt zich niet over de kwestie uit. Wie daar verhaal komt halen, wordt vriendelijk doorverwezen naar de verkopers van de werken.

Dikken vroeg of ze wel wist dat er de afgelopen jaren op veilingen in het buitenland tienduizenden euro’s voor vergelijkbare kunstwerken was betaald.

Ja, dat wist ze, maar het maakte haar niet uit. Ze hoefde er geen geld voor, ze wilde ervan af.

Dikken bekeek het kunstwerk, een eenvoudig aquarelletje achter gebroken glas. In het midden zag hij een toren met een poort: de Neuthor, zoals het onderschrift vermeldde. Er liep een klinkerstraatje naartoe, waar hoekige schaduwen op vielen.

Nee, een meesterwerk was het niet, dat zag Dikken wel. Dit was een vrij saai stadsgezicht waar weinig leven in zat.

En toch kreeg hij kippenvel.

Want dit was niet zomaar een schenking, dit was de schenking van het jaar! Als het schilderij tenminste gemaakt was door de man die – helaas, mogen we nu wel concluderen – twee keer werd afgewezen bij de kunstacademie in Wenen, de man die zich vervolgens ontpopte als een hardvochtige dictator, de man wiens naam in zeven kleine blokletters rechtsonder in de hoek stond: A. Hitler.

* * *

Een paar weken eerder, op 13 februari 2017, ontving Gertjan Dikken een e-mail waarin deze vrouw liet weten dat ze niet goed wist wat ze met dit ‘beladen’ kunstwerk moest.

‘Nu mijn ouders zijn overleden, zit ik ermee’, schreef ze. ‘Denkt u dat een museum belangstelling voor dit object zou kunnen hebben? Ik zou het in bruikleen willen geven of willen schenken.’

Wow.

Dikken was er even stil van. In de acht jaar die hij nu de acquisitie deed bij het NIOD was er nog nooit iets aangeboden dat… nou ja… van de Führer zelf was geweest, door hem was vervaardigd, misschien zelfs zijn dna zou bevatten.

Hij besefte dat ze snel moesten reageren. Misschien had de vrouw deze mail ook aan andere instellingen gestuurd – aan het Rijksmuseum bijvoorbeeld. Daar zouden ze eveneens interesse hebben.

Andere dictators/kunstenaars

Het ene moment een beestachtige dictator, het volgende moment een gevoelige kunstenaar. Het lijkt een zeldzame combinatie en toch was Adolf Hitler niet de enige. Ook de Spaanse alleenheerser Francesco Franco bleek bijvoorbeeld graag te schilderen – volgens zijn kleinzoon op advies van een lijfarts, die dacht dat El Caudillo op die manier de stress van het regeren zou kunnen verdrijven.
Andere dictators, onder wie Mao en Stalin, schreven poëzie – en volgens sommigen niet eens onverdienstelijk. Saddam Hussein publiceerde een aantal romans, te beginnen met Zabiba en de koning. In Irak werd het boek een bestseller, waarna ook nog een musical volgde.
Daniel Kalder, die in the Guardian een serie schreef over dictatorliteratuur, vermoedt dat Saddam het boek echt zelf schreef: ‘Het is zo slecht opgebouwd en zo saai dat het geurt naar dictatoriale authenticiteit.’ Wat Kalder na afloop bijbleef, was – naast het feit dat de man van Zabiba zo vaak ‘asshole’ werd genoemd in de Engelse vertaling – vooral een passage over bestialiteit:

Even an animal respects a man’s desire, if it wants to copulate with him. Doesn’t a female bear try to please a herdsman when she drags him into the mountains as it happens in the North of Iraq? She drags him into her den, so that he, obeying her desire, would copulate with her?

Ook de Libische leider Muammar Khadaffi kreeg er in the Guardian van langs. Zijn schrijfsels – onder meer een bundel met de titel ‘Escape to hell’ – omschreef Kalder als ‘surrealistisch getier en bizarre bewustzijnsstromen waar overduidelijk geen redacteur aan te pas is gekomen’.
Dat de kunstwerken van dictators bewaard zijn gebleven, heeft in de meeste gevallen dan ook weinig te maken met de kwaliteit, maar alles met de maker. Critici bestempelen de werkjes – als de maker gelukt heeft – hooguit als middelmatig.

Maar hij wist ook dat hij dit niet in zijn eentje kon beslissen. Zo’n prentje van Hitler had toch een ander karakter dan de meeste andere spullen in de collectie, die toch voornamelijk bestaat uit brieven, dagboeken, fotoboeken en ander archiefmateriaal dat de gruwelijkheden van de Tweede Wereldoorlog illustreert. Paste zo’n aquarelletje daar wel bij?

Dikken was naar de directeur collecties gelopen en later ook naar Frank van Vree, de directeur van het instituut. Vrij snel waren ze het eens. Het NIOD kon zo’n aquarel – voor zover ze wisten het enige werk van Hitler in Nederland – er prima bij hebben.

Onder het gebouw aan de Herengracht zit immers een flinke archiefkelder waar de temperatuur en de luchtvochtigheid op orde zijn. Daar liggen wel meer schilderijen, aquarellen en tekeningen, waarop vooral werkkampen en gevangenissen prijken. Zoiets als dit, dadererfgoed zeg maar, zou een mooie aanvulling zijn. Het ging ze niet om het kunstwerk, het draaide om de maker.

En dan speelde er nog iets mee. Als zij dit kunstwerk zouden accepteren, dan was het niet meer beschikbaar op de markt. Dan zou het in ieder geval niet als trofee aan de muur van een neo-nazi terechtkomen. Om diezelfde reden neemt Dikken soms exemplaren van Mein Kampf aan – of andere werken die hij ‘bruine literatuur’ noemt.

‘Bent u in de gelegenheid de aquarel een keer te komen overhandigen?’ typte hij dus. ‘Dan maak ik graag een afspraak met u.’

* * *

Twee zegels op de achterkant van de lijst – daarmee begon het detectivewerk bij het NIOD. Want het bezit van zo’n beladen kunstwerk schepte ook een verplichting : ze moesten achterhalen of het wel echt van de hand van de Führer was. Er zijn immers veel vervalsingen in omloop.

De eerste zegel was een blauwe ovaal waar in witte letters een naam in stond: S. Morgenstern. Daaronder stond dat hij lijstenmaker was aan de ‘Liechtensteinstr. 4’ te Wenen. Een telefoonnummer vermeldde het zegel ook: 15066.

Dikken zocht op internet en leerde al snel dat een straatarme Hitler tussen 1908 en 1913 in Wenen had gewoond, waar hij zijn geld verdiende door ansichtkaarten na te schilderen. De jonge Adolf – hij was toen een jaar of twintig – verkocht zijn werk onder meer aan de joodse lijstenmaker Samuel Morgenstern, die de schilderingen in zijn winkel doorverkocht.

Dit zegel, concludeerde Dikken, duidt niet op een vervalsing.

En wat hij ook las was dit. Een kwart eeuw later, toen Oostenrijk zich in 1938 aansloot bij het Derde Rijk van Adolf Hitler, moest Samuel Morgenstern zijn winkel verplicht aan een Ariër overdragen. Tijdens de oorlog deporteerden de nazi’s hem naar Polen, waar hij in 1943 stierf in een getto in Lodz.

De tweede zegel was wit, vierkant en rafelig. Er prijkte een stempel op. ‘Exekutionsgericht Wien’ stond in dikke kapitalen rondom een adelaar met een kroontje. Het aquarel was blijkbaar ooit in beslag genomen door justitie. Zou dat gebeurd zijn toen de winkel van Morgenstern in 1938 werd ‘geariseerd’?

Directeur Frank van Vree, die ook reuze benieuwd was naar de authenticiteit van het werk, stuurde een foto van de zegel naar twee Oostenrijkse rechtshistorici. Al snel kwam er antwoord. Dat stempel was in gebruik tussen 1919 en 1934, schreven ze. En dus moest deze aquarel ergens in die periode in beslag genomen zijn.

Dat was ook een goed teken. Veel valse Hitlers stamden van na 1935, wisten ze. Niets wees erop dat de aquarel niet echt zou zijn.

* * *

Gertjan Dikken bladerde door het boek dat hij uit de bibliotheek van het NIOD had laten komen: ‘Adolf Hitler als Mahler und Zeichner’. Het was samengesteld door de Texaanse multimiljonair Billy F. Price, die uitgebreid onderzoek had laten doen naar Hitlers kunstwerken. Deze catalogus uit 1983 bevatte meer dan achthonderd olieverfschilderijen, aquarellen, tekeningen en architectuurschetsen – allemaal vervaardigd door de Führer, de meeste momenteel in bezit van privéverzamelaars.

Dat aquarelletje van de Neuthor in Wenen, dacht Dikken, zou er ook wel instaan.

Het was juni, het onderzoek naar dit kunstwerk was in een stroomversnelling gekomen. Dikken wilde erover spreken op een internationale bijeenkomst in Washington. Hij moest nu snel een voorstel schrijven. En dus las hij alles wat hij tegenkwam over de Weense jaren van Hitler, over zijn weinig succesvolle schilderscarrière en over de werken die bewaard zijn gebleven.

Kijk, daar op pagina 15 van het boek van Price kwam hij het zegel van Morgenstern al tegen, precies zoals dat ook op ‘hun’ aquarel zat.

Een pagina verder: veertig fotootjes van de verschillende manieren waarop Hitler zijn werk signeerde. In hoofdletters. In zwierig schoonschrift. En daar, midden op de pagina, zijn naam in letters die leken op de letters op de aquarel hier.

Dikken bladerde verder, langs een weidelandschap met een vijver en berken uit 1909, een landschap met een boerderij uit 1907, twee berglandschappen met een hert uit 1908. Sprookjeslandschappen waren het, vervaardigd door de man die zoveel ellende had aangericht.

Maar geen Neuthor.

Verderop: bloemstukken. Daarna klein en in zwartwit: gebouwen.

En nog altijd: geen Neuthor.

Volgende pagina. Verder. Volgende pagina. En toen, jawel, daar zag Dikken dezelfde toren. ‘Alt Wien Neuthor’ stond eronder. Gemaakt tussen 1910 en 1912. Aquarel. Andere stijl, zelfde schaduwen.

Hij kwam nu in de buurt. Maar hoe goed hij ook zocht, een andere prent van deze toren kon hij niet vinden in dit boek van Price, dat gold als de meest uitgebreide catalogus van het werk van Hitler. Als de aquarel in de kluis van het NIOD dus echt door de Führer gemaakt was, dan was het nog onbekend.

* * *

Daar fietste Gertjan Dikken dan, dwars door Amsterdam met een Hitler in de koerierstas op zijn rug. Brug op, brug af, zo naar het Ateliergebouw van de afdeling conservering en restauratie van de Universiteit van Amsterdam.

Dikken was best een beetje zenuwachtig. Papierrestaurator Bas van Velzen had hem uitgenodigd om de aquarel aan een groep studenten voor te leggen en Dikken verwachtte dus een collegezaal met minstens vijftig man aan te treffen. Maar dat viel mee: het bleek een specialistische werkgroep te zijn met vier studenten, die zich na een korte introductie over het kunstwerk bogen.

Ze legden het onder een UV-lamp, en concludeerden dat het papier geen optische witmakers bevatte. Was dat wel het geval geweest, dan moest het papier van na 1942 zijn. Ze zoomden met een microscoop zo ver in op de handtekening dat ze konden zien dat die met een penseel was gezet. Ze plukten een snipper karton van de achterzijde en zagen onder de microscoop korte vezels van katoen en hennep, wat wijst op ouderdom.

Wat vinden jullie er nu van, vroeg Dikken nog aan de studenten, dat jullie hier voor een kunstwerk van Adolf Hitler staan?

Twee van hen zeiden er niets bij te voelen, de twee anderen waren er wel van onder de indruk. Dit papier was aangeraakt door de man die de Jodenvervolging op zijn geweten had. Een gruwelijke dictator had deze gevels geschetst, de dakpannen gelegd, de klinkers gekleurd. Ja, als je daarover nadacht, dan kwam de geschiedenis heel dichtbij.

Na afloop van het college stapte Dikken op de fiets, het kunstwerk weer op zijn rug. Hij was deze middag weer een stuk wijzer geworden. Zowel Bas van Velzen als het hoofd van de afdeling papierrestauratie van het Rijksmuseum – die even kwam binnenvallen – zagen geen reden om te twijfelen aan de authenticiteit van het werk, al moest je altijd een slag om de arm houden. Ze konden nog meer doen, ze konden nog een monster nemen van de verf, om het pigment te dateren. Dat zou nog meer zekerheid geven.

Maar nu niet. Nu moest Dikken doortrappen, opschieten, bruggetje op, bruggetje af, dwars door Amsterdam. Het liep immers tegen half zes. Nog even en het gebouw van het NIOD zou sluiten. En om Hitler nou mee naar huis te nemen? Nee, dat vond hij toch niet zo’n prettig idee.

Deze reconstructie kwam tot stand na gesprekken met Gertjan Dikken, Frank van Vree en Bas van Velzen. De vrouw die de aquarel aan het NIOD schonk wil anoniem blijven.

Het raam trilde in de sponningen, boeken vielen van je bureau en je dook instinctief in elkaar om je te beschermen tegen alles wat nog komen zou.

Maar er kwam niets meer.

Wel begon in het gebouw een alarm te loeien. Je keek vanaf de twaalfde verdieping van je studentenflat naar buiten, over de daken en boomtoppen van Londen, waar je die zomer een taalcursus volgde. Verderop kringelde een pluim rook omhoog.

Je had hier al weg kunnen zijn. Om tien uur zou je bij metrostation Russell Square koffie drinken met Ahmed, een Britse jongen die je kort daarvoor bij de taalschool ontmoet had. Maar toen je wakker werd, was je nog wat gammel. Je stuurde de jongen een sms om de afspraak een uur uit te stellen. Dat was prima, antwoordde hij.

En nu renden er dus mensen over de gang. Ze klopten op deuren, ook bij jou, ook jij moest vertrekken. Je griste je rode Nokia 3310 mee en verliet de kamer, op weg naar beneden. Niet met de lift. Natuurlijk niet. Met de trap. Je denderde naar beneden, twaalf verdiepingen lang, met alle vragen die op dat moment door je hoofd spookten.

Was het een explosie geweest?

Zou er nog iets volgen?

In dit gebouw?

* * *

Twaalf jaar na de aanslagen van 7 juli 2005. Geregeld ontploffen er bommen in Europese metropolen, steeds vaker rijden mannen met busjes door voetgangersgebieden, in de hoop zo veel mogelijk slachtoffers te maken. Sommige aanslagen halen niet eens meer de voorpagina.

Iemand bij de Volkskrant, waar je werkt als verslaggever, vraagt of je een stuk kan schrijven over je ervaringen in Londen en de invloed van de gebeurtenissen op de rest van je leven.

Je bent 32 jaar, je hebt inmiddels twee romans geschreven en twee biografieën van voetballers. Jarenlang schreef je columns over je eigen leven. Als je een artikel voor de krant moet typen, gaat dat je gemakkelijk af.

Maar dit keer wil het niet vlotten.

Ja, je belt een stuk of zeven mensen. Iemand van Slachtofferhulp. Een terrorisme-deskundige. Een vrouw die ooit een bus nam vóór de bus die ontplofte.

Dat doe je om maar niet over je eigen verhaal na te hoeven denken. Want zodra je dat doet, als je achter de computer kruipt om te noteren wat jij in Londen meemaakte, dan blokkeer je, dan komt er niets, of het nu ochtend of avond is, of je nu thuis zit of op de redactie.

Helemaal niets, zeker vier maanden lang.

En uiteindelijk donder je de aantekeningen van die zeven gesprekken dus maar in de papierbak. Hop, weg ermee – in de hoop dat niemand ooit nog naar dat verhaal zal vragen.

Want god, wat is dit ongemakkelijk. Natuurlijk heb je nog last van die aanslag en de onzekerheid die erop volgde. Maar tegelijkertijd voel je je een aansteller. Je zat zelf niet in een metrowagon die ontplofte, niet in een bus waar het dak vanaf vloog, je verloor vrienden noch ledematen.

Ben je dan een slachtoffer van terrorisme?

Nee dus.

* * *

Na al die trappen arriveerde je in de hal van Hughes Parry Hall – onder studenten bekend als Huge Party Hall. De ruimte stond vol mensen, die blijkbaar niet naar buiten mochten. Sommige waren rustig, anderen huilden, een enkeling schreeuwde.

Je woonde hier pas een paar dagen, je kende niemand, niemand kende jou. Je probeerde je ouders in Nederland te bellen, maar dat ging niet. Nog een poging. En nog een. Tevergeefs, het netwerk lag eruit.

De geluiden van sirenes drongen het gebouw binnen. Niemand wist wat er aan de hand was, maar dat weerhield hen er niet van om te speculeren. Iemand zei: misschien houdt een crimineel zich schuil in ons gebouw. Een ander: straks wordt het pand opgeblazen. De conciërge vertelde mensen dat er straks misschien een ontruiming zou volgen.

Na ongeveer een halfuur gingen de deuren dan toch open. Je besloot naar buiten te gaan, ook al adviseerden anderen je om in het pand te blijven. Je wilde weg hier, weg van het gebouw waar je zojuist die knal gehoord had, weg van de dreiging die hier nog altijd hing.

Op straat krioelden mensen door elkaar. Nog steeds die kakafonie van sirenes. Je liep door Marchmont Street, langs de winkeltjes en pubs in de richting van het metrostation waar je Ahmed zou ontmoeten. Zijstraten waren afgezet. Behalve de hulpdiensten was er geen verkeer. Het woord ‘aanslag’ zoemde door de straten van St Pancras.

Kijk, daar doemde de bordeauxrode gevel van het station al op. Was daar iets aan de hand? Ambulances en brandweerauto’s stonden kriskras voor de deur geparkeerd.

Je kwam dichterbij, zag mensen met bebloede gezichten, omstanders die probeerden iemand te reanimeren. Uit het station kwamen mannen met brancards. Er lagen lichamen op.

Nog steeds kon je niet bellen.

* * *

Heb je nu, twaalf jaar later, nog dagelijks last van de gebeurtenissen in Londen? Als iemand je dat vraagt, pauzeer je even. Daarna zal je antwoorden dat je het liever niet toegeeft, maar eh… ja dus. En dat het heftiger wordt als er net ergens een aanslag is geweest.

Daarna komen de voorbeelden. Je gaat liever niet naar concerten, festivals en risicowedstrijden in het voetbal. Op terrasjes aan de straat zit je liever niet. In bioscopen kijk je altijd even waar de nooduitgang is. En als je naar het Prinsengrachtconcert in Amsterdam gaat, wandel je een paar uur voor aanvang al even langs de gracht om een plekje te zoeken waar je je snel uit de voeten kan maken.

Sinds die dag in Londen reis je nooit meer onbevreesd met het openbaar vervoer. Meestal kies je de fiets of de auto. Dan stapt er tenminste nooit iemand in met een verdachte koffer. En neem je toch een keer de trein, dan probeer je buiten de spits te reizen. Want welke terrorist plant nou een aanslag om tien over elf ’s ochtends?

Toen je voor je opleiding journalistiek heen en weer reisde tussen Amsterdam en Rotterdam, koos je niet voor de snelle Intercity Direct, maar de sprinter via Woerden, Gouda Goverwelle en Capelle Schollevaar. Een aanslag op een boemeltje leek jou onwaarschijnlijk.

Laatst ging je naar Zundert, om een verhaal voor de krant te maken over de beveiliging van het jaarlijkse bloemencorso. Ze zouden daar betonblokken neerleggen, had je gehoord, om een aanslag met een vrachtwagen te voorkomen. Daar kon je wel om glimlachen, want na Brussel, Parijs en Nice leek Zundert niet direct een doelwit. Maar toen je daar was, ging je toch mooi achter zo’n blok staan.

En o ja, je vroeg een vriend om jou de eerste regels van de koran te leren. Misschien komen die nog eens van pas, dacht je, zodra ze je ontvoeren.

Maar maakt dat alles jou een slachtoffer van terrorisme?

Net niet, vind je zelf.

* * *

Daar stond je dan, tussen al die andere verbijsterde mensen, vlak voor een metrostation waar zojuist een aanslag was gepleegd. Je pakte je telefoon, probeerde te bellen, stuurde sms’jes. Tevergeefs.

Je werd onrustig. Waarom kon je verdomme niet bellen? Waar moest je heen? En waar was Ahmed, die die ochtend met de metro naar dit station zou komen om koffie met je te drinken?

Nog een poging. Ze zouden wel ongerust zijn in Nederland, dacht je. Je ouders kenden je adres en zouden inmiddels ook wel over een aanslag gehoord hebben. Geen bereik.

Een oudere vrouw zag dat je het moeilijk had en haalde koffie en cake.

Nog steeds geen netwerk, nog altijd sirenes.

Je moest weg hier, weg uit de hectiek, weg van deze verwarrende plek. Maar waar kon je heen? Je besloot in de richting van Hughes Parry Hall te wandelen, waar je eigenlijk ook niet wilde zijn.

En toen zag je die bus.

Hij stond op de hoek van Tavistock Square en Upper Woburn Place. De bovenverdieping lag eraf. Flarden rood metaal staken alle kanten op. Op straat zag je bloedspetters en dingen die ledematen konden zijn.

Wat was hier aan de hand? Eerst de knal in je flat, vervolgens de lichamen bij het station en nu dit. Kwam er nog meer? Zou de hele stad worden opgeblazen?

Toen barstte je in huilen uit.

* * *

Voorjaar 2017, je zit in de trein naast je vriend. Jullie gaan naar Eindhoven. Vandaag mogen mensen vrij reizen met het Boekenweekgeschenk, dus het is druk, drukker dan je lief is.

Op station Amsterdam Amstel gaan de deuren open, meer reizigers stromen binnen. Daar stapt ook een vrouw met een hoofddoek in, een norse blik op haar donkere gelaat. Ze laat haar kinderwagen op het balkon staan en loopt zelf de coupé in. Omdat er geen zitplaatsen vrij zijn, blijft ze in het gangpad staan.

Dat is toch raar, zeg je tegen je vriend. Die vrouw laat die kinderwagen daar staan.

Het was hem nog niet opgevallen.

Je kijkt naar buiten, waar weilanden voorbij glijden. Je begint te zweten, voelt je hart bonken. En dan sta je op. Je loopt door het gangpad naar het toilet, zodat je een blik in de kinderwagen kan werpen. Als je dichterbij komt, zie je dat een deken over de wagen hangen. Er ligt geen kind onder.

Dit klopt niet, fluister je als je terugkomt bij je vriend.

Het kunnen spullen zijn, zegt hij.

Je kijkt naar de vrouw, naar haar bozige blik. Je wil vragen wat er in de kinderwagen zit. Je wil in de kinderwagen kijken. Maar dat kan niet, dat weet je ook wel.

Het liefst zou ik aan de noodrem trekken, zeg je.

Als je wil, stappen we in Utrecht uit, zegt je vriend.

En dat doen jullie.

* * *

Vanaf de ontplofte bus liep je naar een vestiging van Starbucks. Wat moest je anders? Je kon het gebied nog steeds niet verlaten omdat uitvalswegen waren afgezet en terug naar je appartement wilde je ook niet. Dan maar koffie.

Binnen was het bomvol met mensen die ook niet konden bellen, die ook het gebied niet uit konden en die ook niet wisten wat er allemaal aan de hand was. Je bestelde koffie en raakte aan de praat met een oudere vrouw.

De Noord-Ierse afscheidingsbeweging IRA kon erachter zitten, zei ze. Of anders misschien Bin Laden.

Je kon nog steeds niet bellen.

Vanuit de Starbucks vertrok je naar een internetcafé verderop. Ook daar was het druk. Je moest in de rij staan voordat je in een van de telefooncellen terecht kon. Daar draaide je het nummer van je moeder, die moest huilen. En je belde je vader, die opgelucht klonk.

Kom naar huis, zeiden ze allebei.

Later die dag zou je ook die meer dan tien voicemails afluisteren die familie en vrienden gedurende de dag hadden ingesproken, waarbij de stemmen steeds zwaarder en wanhopiger waren gaan klinken.

Lieverd, we hoorden van de aanslagen in de buurt van jouw appartement. Wil je alsjeblieft even bellen?

* * *Je moet niet bang zijn, zeggen mensen als je een terroristische aanslag hebt meegemaakt. Je moet doen wat je altijd deed, je moet je leven er niet door laten beïnvloeden. Keep calm and carry on, zoals de Britten al sinds de Tweede Wereldoorlog zeggen.

Je moet blijven genieten. Ook dat zeggen mensen als je een aanslag hebt meegemaakt. Je moet blijven genieten, anders hebben de terroristen gewonnen.

Jij gaf ze gelijk. Je zou dapper zijn, nam je je voor. Je zou genieten. Of nou ja, dat zou je proberen. Maar man, dat bleek dus lastig.

En wat mensen nog meer zeggen? Ze zeggen dat de kans zo klein is dat je een aanslag meemaakt. Verwaarloosbaar klein. Dus je hoeft niet te vrezen dat je nog een keer zoiets meemaakt.

Natuurlijk weet je dat wel. Maar vaak denk je ook: als de kans zo klein is, waarom was ik er die ene keer dan bij?

Wat niet helpt, is dat een 21-jarige vriend van je een paar jaar geleden overleed na een aanrijding. Kleine kans, zou je zeggen. Maar het gebeurde dus wel. En dan kende je ook nog iemand aan boord van MH17. Tel dat op, en iedereen zou moeten snappen dat jij je niet laat troosten met statistiek.

Maar maakt dat jou een slachtoffer van terrorisme?

Ja, denk je soms. Misschien moet je toch eens met iemand gaan praten. Misschien hebben de terroristen toch een beetje gewonnen.

* * *

In het internetcafé probeerde je contact te krijgen met Ahmed, van wie je steeds maar niets hoorde. En ondertussen struinde je langs de belangrijkste nieuwssites, waar je je volzoog met alle details van de vier zelfmoordaanslagen die die dag in Londen hadden plaatsgevonden en waarbij – zo zou later blijken – meer dan vijftig mensen waren overleden en meer dan zevenhonderd gewond waren geraakt.

Ahmed hoorde daar niet bij, ontdekte je toen het mobiele netwerk het weer deed en hij je een bericht stuurde. Hij had wel in de metro gezeten waar de bom was ontploft, maar niet in de getroffen wagon. Rennend door de tunnelbuis had hij zich in veiligheid weten te brengen.

Die avond liet je een bericht achter op de website van de NOS, waarin je je ervaringen van die dag beschreef.

‘Het is avond maar alles is nog steeds afgezet’, tikte je, ‘en hoewel de sirenes niet meer aan de lopende band loeien, lopen er nog veel mensen rond die iemand zoeken. Vreselijk. Ik kan rondlopen in een straal van driehonderd meter, en verder is alles onmogelijk.’

En daarna: ‘Ik heb het idee dat ik de dood in de ogen heb gekeken. Als ik een uur eerder op Russel Square zou zijn geweest dan had ik deze mail niet kunnen typen.’
Kort daarna keerde je terug naar je appartement, waar de boeken nog op de grond lagen. Je sliep die nacht slecht.

Dit verhaal kwam tot stand na gesprekken met Iris Koppe en een ooggetuigenverslag dat ze direct na de aanslag schreef.